O regionie – Pałuki

Pałuki – niewielka kraina na pograniczu Wielkopolski, Kujaw i Krajny – to region kulturowy o długiej historii, który od wieków czaruje swoim krajobrazem odbijającym się w tafli 130 jezior.

Pałuki leżą na pograniczu województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego. Choć obejmują obszar o powierzchni zaledwie 2 tys. km², są bardzo zróżnicowane. Polodowcową wysoczyznę urozmaicają liczne pagórki, tworzące charakterystyczny pofałdowany krajobraz. Przecinają go głęboko wcięte doliny rynnowe, których największe zagłębienia wypełnia woda. Błękit jezior kontrastuje z zielenią otaczających je lasów, łąk i torfowisk, przeplatających się z polami uprawnymi.

Z rzeźbą terenu wiąże się nazwa regionu, która wywodzi się ze staropolskiego rdzenia, zawartego w słowach: łuk, łęg i łuh. Jej pochodzenie tłumaczy się łukowatym, pagórkowatym ukształtowaniem powierzchni Pałuk. Od nazwy regionu prawdopodobnie wzięło się miano starego wielkopolskiego rodu możnowładczego, którego świetność przypadła na XIV w. Z tego też okresu pochodzi pierwsza wzmianka o Pałukach, zapisana w kronice Janka z Czarnkowa, określająca je jako Terra Palucacensis (ziemia pałucka). Pod względem historycznym region był częścią Wielkopolski i nigdy nie stanowił oddzielnej jednostki terytorialno-administracyjnej państwa polskiego.

Na obszarze, który został później wyodrębniony pod nazwą Pałuki, istniały w czasach przedpaństwowych grody obronne. Najbardziej znanymi spośród nich były Biskupin i Łekno. W czasach panowania Bolesława Chrobrego Łekno stanowiło główny gród na tym terenie. Ważną datą w dziejach regionu był rok 1227, kiedy to w Gąsawie odbył się słynny zjazd książąt piastowskich, zakończony śmiercią księcia Leszka Białego. W 1314  r. Pałuki znalazły się w granicach odrodzonego po rozbiciu dzielnicowym Królestwa Polskiego.

Granice Pałuk, jako regionu historyczno-etnograficznego, mają w przeważającej części charakter naturalny, dzięki czemu ich przebieg na przestrzeni wieków oraz w ujęciach różnych autorów ulegał stosunkowo niewielkim zmianom. Wyznaczają je przede wszystkim rzeki – Noteć, która na północy stanowi granicę z Krajną, a na wschodzie z Kujawami, oraz Wełna, od południa i częściowo od zachodu oddzielająca Pałuki od Wielkopolski. Południowa granica z Wielkopolską jest płynna i trudna do wykreślenia. Pałuki to region typowo rolniczy, z dobrymi glebami i wysoką kulturą agrotechniczną. Duża liczba jezior powodowała, że mieszkańcy często trudnili się również rybołówstwem.

Współczesne Pałuki to region turystyczny – nietuzinkowy, pełen urokliwych miejsc, zaskakujących swoistą atmosferą. Zachwyca również tutejsza przyroda. Cuda natury są chronione w rezer­watach i na obszarach chronionego krajobrazu. Wszystkie walory przyrodnicze ziemi pałuckiej można podziwiać, przemierzając znakowane szlaki turystyczne podczas pieszych wędrówek i wypraw rowerowych, a także podczas spływów kajakowych. Są one niewątpliwą atrakcją dla osób zainteresowanych spędzaniem czasu na łonie natury.

Pałuczanie do dziś zachowali poczucie własnej odrębności kulturowej oraz niektóre elementy dawnych zwyczajów. Wciąż spotyka się tradycyjny strój pałucki, kultywowane są też tradycje haftu, muzyki, rzeźby i zdobnictwa oraz lokalna gwara. Typowe dla kulturowego krajobrazu regionu są dworki i pałace oraz wieże kościołów (część tych ziem już w XII w. stanowi­ła własność arcybiskupów gnieźnieńskich). Na przestrzeni wieków powstało wiele miejscowości. Życie płynie w nich własnym tempem, a każda ma swój unikalny klimat i interesującą historię. Te najstarsze – Kcynia i Żnin – prawa miejskie otrzymały już w XIII w.

Największa koncentracja atrakcji turystycznych i zabytków znajduje się na terenie powiatu żnińskiego, a miasto Żnin uznawane jest za niepisaną stolicę Pałuk. W promieniu ok. 15 km od tego „serca” regionu znajdują się: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji i ruiny XIV-wiecznego zamku Diabła Weneckiego, Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie z XV-wieczną gotycką wieżą ratuszową, Pałac Lubostroń, kościół pw. św. Mikołaja w Gąsawie, miasteczko-western Silverado City w Bożejewiczkach, a także linia turystyczna wąskotorowej Żnińskiej Kolei Powiatowej, której trasa prowadzi ze Żnina przez Wenecję i Biskupin do Gąsawy. Przez region przebiega Szlak Piastowski, który łączy miejsca związane z początkami państwa polskiego.